Το ένστικτο και η ενόρμηση

Ελένη Κουμίδη

«Το ένστικτο και η ενόρμηση»

Τόσο ο Φρόυντ όσο και ο Λακάν κάνουν την διάκριση μεταξύ ενστίκτου και ενόρμησης.

Το ένστικτο είναι βιολογικός όρος και είναι μια εγγενής τάση ενός ζωντανού οργανισμού προς την κατεύθυνση συγκεκριμένων συμπεριφορών. Η επιστήμη της ηθολογίας των ζώων είναι αυτή που ερευνά τα ένστικτα. Τα ζώα κινητοποιούνται από ένστικτα. Η σχέση τους με το αντικείμενο είναι συγκεκριμένη, σταθερή. Το ένστικτο έχει να κάνει με την ανάγκη.

Η ενόρμηση αφορά την ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Οι ανθρώπινες ενορμήσεις δεν έχουν συγκεκριμένο αντικείμενο, είναι μεταβλητές και αναπτύσσονται με βάση την προσωπική ιστορία κάθε υποκειμένου.

Ο Λακάν από τα πρώτα του γραπτά είχε διαχωρίσει το ανθρώπινο είδος από τα άλλα είδη ζώων: «Το ανθρώπινο είδος χαρακτηρίζεται από μια μοναδική ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων, τις οποίες στηρίζουν εξαιρετικές ικανότητες διανοητικής επικοινωνίας, και σύστοιχα από μια παράδοξη οικονομία των ενστίκτων τα οποία εμφανίζονται πάνω απ’ όλα επιδεκτικά μετατροπής και αντιστροφής» (Λακάν, 1938).  

Ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι βιολογικά ανεπαρκής. Γεννιέται πιο πρόωρα σε σχέση με άλλα ζώα. Το ανθρώπινο νεογνό είναι ανήμπορο να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Δεν μπορεί ακόμη να περπατήσει, να συντονίσει τις κινήσεις του, να βρει μόνο του φαγητό και έτσι είναι απόλυτα εξαρτημένο από την μητέρα – τροφό.  

Ο Λακάν αναφέρθηκε σε τρεις αισθήσεις του ανθρώπου που συνοδεύουν την γέννηση και τους έξι πρώτους μήνες της ζωής του:

• το άγχος, το οποίο εμφανίζεται στην ασφυξία της γέννησης,
• το κρύο, το οποίο συνδέεται με την γυμνότητα του επιθηλιακού ιστού και
• την δυσφορία του ακουστικού λαβύρινθου.

Η βιολογική ανεπάρκεια του ανθρώπου δεν σταματά εδώ. Η εμφάνιση της οδοντοφυΐας και του βαδίσματος καθυστερούν μέχρι και το δεύτερο έτος του παιδιού. 

Η ανθρώπινη ψυχολογία δεν στηρίζεται σε φυσικά ένστικτα αλλά σε συμπλέγματα. Το σύμπλεγμα στηρίζεται σε βιολογικές λειτουργίες και αναπληρώνει την βιολογική ανεπάρκεια του ανθρώπινου βρέφους.  Συγκεκριμένα, το σύμπλεγμα είναι η εσωτερίκευση των πρώτων κοινωνικών δομών του υποκειμένου (imago), των σχέσεων μεταξύ των μελών της οικογένειάς του. Αποτελείται δηλαδή από ταυτίσεις σχηματίζοντας ένα σενάριο, το οποίο οδηγεί το υποκείμενο στη συμπεριφορά του. Η imago σημαίνει εικόνα. Είναι όμως εικόνα που εκτός από απλή οπτική αναπαράσταση ενέχει και συναισθήματα.

Αρχικά, ο Λακάν μίλησε για τρία «οικογενειακά συμπλέγματα», τα οποία αποτελούν το καθένα μια «ψυχική κρίση» κάθε «κρίση ζωής» και συνδέονται με μία imago:

1. Το σύμπλεγμα αποθηλασμού, το οποίο συνδέεται με την imago του μητρικού στήθους. Θεωρείται το πιο αρχέγονο σύμπλεγμα της ψυχικής ανάπτυξης. «Ο αποθηλασμός αφήνει μέσα στον ψυχισμό του ανθρώπου το μόνιμο ίχνος της βιολογικής σχέσης την οποία διακόπτει» (Λακάν, 1938).
2. Το σύμπλεγμα παρείσφρησης, το οποίο συνδέεται με την imago του ομοίου. Η ταύτιση θεμελιώνεται πάνω σε μια αίσθηση του άλλου. «Απ’ αυτό ήδη το στάδιο αχνοδιαγράφεται η αναγνώριση ενός ανταγωνιστή, δηλαδή ενός άλλου ως αντικειμένου» (Λακάν, 1938).
3. Το σύμπλεγμα του Οιδίποδα, το οποίο συνδέεται με την imago του πατέρα. Η σεξουαλική επιθυμία με την εντατικοποίηση των γενετήσιων ενορμήσεων του παιδιού κατά το τέταρτο περίπου έτος της ηλικίας του αποτελούν την βάση αυτού του συμπλέγματος. Το παιδί επιθυμεί τον γονέα του αντίθετου φύλου αλλά εμποδίζεται από τον γονέα του ίδιου φύλου βιώνοντας έτσι το ανικανοποίητο.

Εκτός από αυτές τις imago, ο Λακάν είχε μιλήσει και για την imago του κομματιασμένου σώματος. Αργότερα, το ενδιαφέρον του Λακάν εστιάσθηκε περισσότερο στο σύμπλεγμα του Οιδίποδα και το σύμπλεγμα του ευνουχισμού.

Οι ενορμήσεις διαφέρουν από τις βιολογικές ανάγκες. Οι ενορμήσεις δεν μπορούν ποτέ να ικανοποιηθούν αλλά περιστρέφονται διαρκώς γύρω από το αντικείμενο.

Ο Λακάν έκανε την διάκριση μεταξύ των όρων:

• ανάγκη
• αίτημα
• επιθυμία

Η ανάγκη είναι η βιολογική έννοια που έρχεται σε αντίθεση με την έννοια της ενόρμησης. Το μωρό για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του αναγκάζεται να τις αρθρώσει στη γλώσσα, δηλαδή σε αίτημα. Το αντικείμενο που ικανοποιεί το μωρό προσφέρεται από έναν άλλο άνθρωπο, την μητέρα – τροφό, κάτι που προσθέτει την σημασία της απόδειξης της αγάπης του Άλλου. Το αίτημα έτσι έχει διττή λειτουργία:

1. Άρθρωση μιας ανάγκης.
2. Αίτημα για αγάπη.

Το αίτημα έτσι συνδέεται με την αρχική ανημπόρια του υποκειμένου.

 Ο Λακάν κάνει ειδική αναφορά στα τέσσερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ενόρμηση κατά τον Φρόυντ θέτοντας τις δικές του θεωρήσεις:

1. Η ώθηση: Είναι μία εσωτερική διέγερση. Διαχωρίζεται από την εξωτερική διέγερση, δηλαδή την οργανική ανάγκη, π.χ. πείνας, δίψας. Η ενόρμηση είναι σταθερή δύναμη. Η σταθερότητα της ώθησης δεν έχει συγκεκριμένο ρυθμό όπως μια βιολογική λειτουργία. Ο Λακάν παραθέτει τα εξής λόγια του Φρόυντ για την ενόρμηση: «δεν έχει ούτε μέρα, ούτε νύχτα, ούτε άνοιξη, ούτε φθινόπωρο».
2. Ο σκοπός: Έχει να κάνει με την ικανοποίηση της ενόρμησης. Σκοπός της ενόρμησης δεν είναι να φτάσει στο τέρμα του προορισμού της αλλά να ακολουθεί τον ίδιο τον στόχο της, δηλαδή την πορεία της, να κάνει τον γύρο του αντικειμένου. Δεν υπάρχει λοιπόν πλήρης ικανοποίηση της ενόρμησης. Η πηγή της ικανοποίησης έγκειται στην επαναληπτική κίνηση αυτού του κλειστού κυκλώματος. Αυτό είναι το κάτι που ικανοποιείται ακόμη και στο σύμπτωμα. Οι αναλυόμενοι ικανοποιούν κάτι με το σύμπτωμα τους. Δίνουν ικανοποίηση σε κάτι. Σε τι; Στην αρχή της ηδονής. Η μετουσίωση αποτελεί παράδειγμα καθώς ενώ ικανοποιεί την ενόρμηση, δεν φτάνει τον σκοπό της, έχει ανασταλεί ως προς αυτόν.

Κανένα αντικείμενο δεν μπορεί να ικανοποιήσει την ενόρμηση σε αντίθεση με το αντικείμενο της ανάγκης. Αυτή είναι η διάσταση του αδυνάτου. Το υποκείμενο περνάει από τα δύο τείχη του αδύνατου:

α) την αρχή της ηδονής: η αρχή της ηδονής επιδιώκει την ικανοποίηση μέσω μιας ψευδαισθητικής ανάμνησης μιας παρελθοντικής ικανοποίησης. Οι ψευδαισθήσεις όμως δεν ικανοποιούν τις ανάγκες του υποκειμένου. Το αδύνατο αυτό της ικανοποίησης φέρει την εισαγωγή της αρχής της πραγματικότητας. Το κύκλωμα της ενόρμησης είναι ο τρόπος του υποκειμένου να ξεπεράσει την αρχή της ηδονής.  

β) την αρχή της πραγματικότητας: η αρχή της πραγματικότητας διακρίνεται μεν από την αρχή της ηδονής αλλά στην ουσία παραμένει στην υπηρεσία της. Η πραγματικότητα κάθε υποκειμένου φτιάχνεται από την ηδονή.

Παράδειγμα: η στοματική ενόρμηση ικανοποιείται μέσω της ευχαρίστησης του στόματος, δηλαδή της ίδιας του της κίνησης. Για τον λόγο αυτό, δεν έχει σημασία για ποιο αντικείμενο της ενόρμησης μιλάμε. Αυτό το βλέπουμε έντονα σε συμπτώματα στοματικής εξάρτησης, όπως το τσιγάρο, το αλκοόλ και πλήθος άλλων.  

3. Η πηγή: Δομή του χείλους που χαρακτηρίζει μια ερωτογενή ζώνη. Οι ερωτογενείς ζώνες διαχωρίζονται από τις ζώνες πτώσεις.

Οι ερωτογενείς ζώνες είναι τέσσερις:

α. χείλη

β. πρωκτός

γ. μάτια

δ. αυτιά

Οι ζώνες πτώσεις χαρακτηρίζονται από την αποσεξουαλικοποίηση και την λειτουργία της πραγματικότητας.  

4. Το αντικείμενο: Το αντικείμενο της ενόρμησης έχει να κάνει με την λειτουργία του ως αντικειμένου μικρού α, ως αίτιο επιθυμίας. Η θέση αυτού του αντικειμένου, που στην ουσία είναι καθεστώς, λειτουργία είναι ακριβώς αυτός ο γύρος που κάνει η ενόρμηση, «η ενόρμηση κάνει τον γύρο του» λέει ο Λακάν.

Ο Λακάν αναφέρεται στο κύκλωμα της ενόρμησης. Τα τέσσερα στοιχεία που προαναφέραμε ενσωματώνονται σ’ αυτό: η ενόρμηση ξεκινάει (ώθηση) από μια ερωτογενή ζώνη (πηγή), περιστρέφεται γύρω από το αντικείμενο (σκοπός) και τέλος επιστρέφει στην ερωτογενή ζώνη (λειτουργία του αντικειμένου).

Το κύκλωμα αυτό δομείται από τρεις γραμματικές φωνές:

1. Την ενεργητική φωνή (π.χ. βλέπω).
2. Την μέση φωνή (π.χ. βλέπω τον εαυτό μου).
3. Την παθητική φωνή (π.χ. βλέπομαι, με την έννοια ότι «κάνω τον εαυτό μου ορατό»).

Οι δύο πρώτοι χρόνοι (ενεργητική και μέση φωνή) είναι αυτοερωτικοί, ενώ στον τρίτο χρόνο (παθητική φωνή), όταν η ενόρμηση ολοκληρώσει την κυκλωτική της κίνηση, εμφανίζεται ένα νέο υποκείμενο. Η ενόρμηση είναι πάντοτε ενεργητική (π.χ. «κάνω τον εαυτό μου ορατό»), ενέχει την έννοια της δράσης.

Ο Λακάν διαφοροποιείται από τον Φρόυντ στα εξής δύο σημεία για τις ενορμήσεις:

1. Οι ενορμήσεις δεν μπορούν να οργανωθούν υπό την γενετήσια ενόρμηση.
2. Οι ενορμήσεις είναι πάντοτε μερικές υπό την έννοια ότι αντιπροσωπεύουν την σεξουαλικότητα μόνο μερικά και όχι επειδή αποτελούν τμήματα ενός όλου, όπως της γενετήσιας ενόρμησης. Δεν αντιπροσωπεύουν την αναπαραγωγική λειτουργία αλλά μόνο την διάσταση της απόλαυσης.

Η ενόρμηση είναι πάντοτε μερική. «Ως προς τον βιολογικό τελικό σκοπό της σεξουαλικότητας, δηλαδή την αναπαραγωγή, οι παρορμήσεις, τέτοιες που παρουσιάζονται μέσα στην διαδικασία της ψυχικής πραγματικότητας, είναι παρορμήσεις μερικές» (Λακάν, 1964).

Ο Λακάν σημειώνει τέσσερις μερικές ενορμήσεις:

α. Η στοματική ενόρμηση.

β. Η πρωκτική ενόρμηση.

γ. Η σκοπική ενόρμηση.

δ. Η επικλητική ενόρμηση.

Οι στοματικές και πρωκτικές ενορμήσεις συνδέονται με το αίτημα. Οι σκοπικές και επικλητικές ενορμήσεις συνδέονται με την επιθυμία. Όλες οι μερικές ενορμήσεις αποτελούν και μερικές εκδηλώσεις της επιθυμίας. Οι ενορμήσεις είναι σεξουαλικές ενορμήσεις.

Κάθε ενόρμηση προσδιορίζεται από διαφορετικό αντικείμενο και ερωτογενή ζώνη:

	ΜΕΡΙΚΗ ΕΝΟΡΜΗΣΗ	ΕΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΖΩΝΗ	ΜΕΡΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ	ΡΗΜΑ
D	Στοματική	Χείλη	Στήθος	Θηλάζω/ πιπιλίζω
D	Πρωκτική	Πρωκτός	Κόπρανα	Αφοδεύω
d	Σκοπική	Μάτια	Βλέμμα	Βλέπω
d	Επικλητική	Αυτιά	Φωνή	Ακούω

Οι ενορμήσεις είναι συνδεδεμένες και με έναν οικονομικό παράγοντα, ο οποίος εξαρτιέται από τις συνθήκες μέσα στις οποίες ασκείται η λειτουργία της αρχής της ηδονής.

Η ενόρμηση είναι η συναρμολόγηση μέσω της οποίας η σεξουαλικότητα μετέχει της ψυχικής ζωής. Συμμορφώνεται στην δομή του χάσματος που είναι η ίδια η δομή του ασυνειδήτου.

Η ενόρμηση λοιπόν ικανοποιείται με την επιστροφή της στο κύκλωμα.  Παράδειγμα που παραθέτει ο Λακάν: στο κυνήγι, ο σκοπός δεν είναι το πουλί που σκοτώνετε αλλά το ότι πετύχατε το χτύπημα. Ο Φρόυντ επίσης έχει δώσει το παράδειγμα του ιδεώδους μοντέλου του αυτοερωτισμού: ένα στόμα που φιλιέται μόνο του.

Το πέρασμα της στοματικής στην πρωκτική ενόρμηση δεν γίνεται μέσω μιας διαδικασίας ωρίμανσης αλλά με την παρέμβαση του αιτήματος του Άλλου. Δεν μεταμορφώνεται δηλαδή η ενόρμηση σε μια άλλου είδους ενόρμηση με ιστορική, χρονική σειρά.

Τέλος, ο Λακάν τονίζει πως κάθε ενόρμηση είναι στην ουσία ενόρμηση θανάτου λόγω της επαναληπτικής λειτουργίας της.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

1. Dylan Evans (1996) «Εισαγωγικό λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης», μτφ. Γ. Σταυρακάκης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005.
2. Ζακ Λακάν (1938) «Η οικογένεια: τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου», μτφ. Δ. Βεργέτης, Καστανιώτη, Αθήνα, 1987.
3. Ζακ Λακάν (1964) Το Σεμινάριο, βιβλίο ΧΙ, «Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης», μτφ. Α. Σκαρπαλέζου, ΡΑΠΠΑ, Αθήνα, 1982.
4. Σεμινάρια της Ακαδημίας Κλινικών Σπουδών της Αθήνας.

 

Για να κατεβάσετε το κείμενο σε μορφή pdf πατήστε ΕΔΩ